Kolejne wydarzenie w ramach XV edycji otwartych wykładów z historii sztuki „Artysta jako geniusz, wynalazca, pedagog, wizjoner” miało miejsce 8 maja w Filii nr 2 MBP. Pan dr hab. Marcin Maron – z wykształcenia operator filmowy i telewizyjny, fotografik, filmoznawca, absolwent Wydziału Operatorskiego Realizacji Telewizyjnej i Fotografii PWSFTiTv w Łodzi, doktor habilitowany w dyscyplinie Nauki o sztuce – wygłosił wykład zatytułowany „Andrzej Żuławski – reżyser filmowy jako «szaman»”.
Andrzej Żuławski (1940–2016) był polskim reżyserem, scenarzystą, aktorem filmowym, pisarzem, autorem trzynastu pełnometrażowych filmów fabularnych i ponad dwudziestu książek. Pochodził z rodu zasłużonego dla polskiej kultury – jego stryjecznym dziadkiem był Jerzy Żuławski, pisarz i filozof przełomu XIX i XX wieku, autor „Trylogii księżycowej”. Andrzej Żuławski rozpoczynał pracę w filmie jako asystent Andrzeja Wajdy, natomiast jako samodzielny twórca zadebiutował w 1971 „Trzecią częścią nocy”. Po stworzeniu zakazanego przez polską cenzurę „Diabła” (1972) na stałe przeniósł się do Francji, gdzie stworzył większość swoich filmów. Żuławski był kontrowersyjnym, eksperymentalnym twórcą i ekscentryczną postacią. Słowo „szaman” w tytule wykładu odnosiło się do tytułów biografii reżysera i filmu „Szamanka”, ale także do jego niekonwencjonalnych metod tworzenia filmów. Mircea Eliade, historyk religii, definiował szamanizm jako jedną z archaicznych technik ekstazy na przecięciu mistyki i religii, próbę odzyskania pierwotnej kondycji człowieka sprzed jego upadku. Szaman miał być przewodnikiem dusz i uzdrowicielem, mógł być też poetą, magiem czy znachorem. Cechy szamanizmu – przekraczanie granic, aspekt religijny, znaczenie emocji seksualnych, działanie w ramach wspólnoty – można odnaleźć w twórczości Żuławskiego.
Podczas wykładu mieliśmy szansę usłyszeć samego Żuławskiego (został odtworzony fragment dokumentu, w którym reżyser wypowiada się o byciu aktorem i artystą, a także o kinie jako przejawie wolności) oraz obejrzeć zwiastuny trzech filmów: „Trzeciej części nocy”, „Diabła” i „Na srebrnym globie”. Pierwszy z tych filmów podejmuje motyw unde malum i zagadnienie ustosunkowania się wobec zła – akcja dzieje się podczas II wojny światowej. Rozważania, które podjął w tym filmie Żuławski, dotyczą także obecności Boga w czasie Zagłady i okrucieństw wojennych. Film „Diabeł” również odnosi się do realnych wydarzeń historycznych – widzimy w nim czasy II rozbioru Polski. Tutaj także pokazany jest chory moralnie i politycznie świat, którym rządzi zło, a Żuławski pyta w nim, co jest silniejsze: „słabość wobec zła czy zło wobec słabości”. Ostatni z omówionych przez prelegenta filmów, „Na srebrnym globie”, opowiada historię badaczy, którzy lądują na nieznanej planecie i rozpoczynają budowę nowej cywilizacji. Ostatecznie okazuje się, że popełniają tam takie same błędy jak ludzkość na Ziemi, nie są w stanie uciec od własnych grzechów, budują szkodliwą ideologię. „Na srebrnym globie” to film otoczony legendą z powodu historii wstrzymania produkcji oraz zniszczenia całej scenografii i kostiumów przez aparat cenzury.
Pomimo upływu lat Żuławski pozostaje dziś jednym z najbardziej znaczących, interesujących i cenionych reżyserów polskich. Serdecznie dziękujemy Panu Maronowi za ciekawe przybliżenie postaci reżysera oraz filozoficznych kontekstów jego twórczości.
